Hiperkataleksa

Słowo o literaturze

 Moderator: Tomasz Kowalczyk

ODPOWIEDZ
Awatar użytkownika
Jan Stanisław Kiczor
Administrator
Posty: 15130
Rejestracja: wt 27 sty, 2009
Lokalizacja: Warszawa
Kontakt:

Post autor: Jan Stanisław Kiczor »

Z hiperkataleksą
mamy do czynienia w systemach wierszowych, w których krytycznym elementem budowy wersu lub półwersu jest położenie ostatniego rytmicznie istotnego elementu (np. akcentu w wierszach sylabicznych lub sylaby długiej w wierszach z iloczasem). Dotyczy to przede wszystkim wierszy sylabotonicznych, czyli wierszy posługujących się stałą liczbą sylab i stałym rozkładem akcentów w tych sylabach. Jednak występuje także w systemach sylabicznych, gdy końcówka wersu jest zaznaczana nie tylko pauzą intonacyjną, ale także położeniem akcentu (jest to cecha charakterystyczna większości polskich wierszy sylabicznych, ale także na przykład aleksandrynu, jednak w wypadku aleksandrynu nie mówimy o hiperkataleksie czy kataleksie, gdyż nieokreśloność liczy sylab w wygłosie półwersu lub wersu jest tam cechą systemową).

Hiperkataleksa to po prostu obecność jednej mniej istotnej rytmicznie sylaby, występującej na końcu wersu, czyli w klauzuli, bądź przed średniówką. Możemy zatem mówić o tym zjawisku, gdy wzorzec wersu jest ustalony przez określoną liczbę sylab lub rodzaj ostatniej stopy. W wierszu antycznym mniej istotnymi rytmicznie sylabami były sylaby krótkie, w polskim wierszu sylabicznym lub sylabotonicznym rolę tę gra sylaba nieakcentowana.

Tok jambiczny jak wiadomo wygląda tak (poniżej heksametr jambiczny):

/ / / / /


(taDUM/taDUM/taDUM/taDUM/taDUM/taDUM)

Powyższy heksametr z hiperkataleksą wyglądałby tak:

/ / / / /


(taDUM/taDUM/taDUM/taDUM/taDUM/taDUMta)

Jak widać ostatni jamb został tutaj zastąpiony amfibrachem.

W naturalny sposób hiperkataleksa pojawia się w języku polskim, gdy podział śródwersowy (np. średniówka) lub klauzula przy idealnym toku spotykałaby się z sylabą akcentowaną (zob. powyższy wzorzec heksametru jambicznego, podobnie będzie dla wzorów anapestowych). Dominacja akcentu paroksytonicznego w naszym języku sprawia, iż dużo bardziej naturalne jest dodanie po sylabie akcentowanej jeszcze jednej nieakcentowanej - autor dostaje w ten sposób dużo większą swobodę semantyczną.

Przykład:

Zderzmy ze sobą dwa przykłady wierszy napisanych tokiem jambicznym. Oto pierwszy z nich - pisany czterostopowcem jambicznym początkowy fragment wiersza Ta łza Adama Asnyka:

Ta łza, co z oczu twoich spływa,
Jak ogień pali moją duszę
I wciąż mnie dręczy myśl straszliwa,
Że cię w nieszczęściu rzucić muszę,

Adam Asnyk

Drugi z nich to początek trójstopowca jambicznego Letni wieczór tego samego autora:

Już zaszedł nad doliną
Złocisty słońca krąg;
Ciche odgłosy płyną
Z zielonych pól i łąk.

Adam Asnyk

Ten pierwszy utwór charakteryzuje się gładkim przepływem frazy, co dobrze podkreśla wilgoć sytuacji lirycznej. W drugim wierszu mamy przeplatany układ jambiczny z hiperkataleksą (wersy nieparzyste) i bez (wersy parzyste). Taki przeplatany cykl ma tę własność, że uwypukla znaczenie oraz zaostrza wersy, w których nie ma hiperkataleksy. Uzyskujemy tutaj podobny efekt, jak w przypadku użycia kataleksy w wierszach trocheicznych.



wg: PoeWiki
Imperare sibi maximum imperium est

„Dobry wiersz zdarza się rzadziej / niż zdechły borsuk na drodze (…)” /Nils Hav/