Archaizm

[Jan Stanisław Kiczor]

Archaizm
- wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.

Archaizmy są wykorzystywane obecnie w niektórych typach zapisu lub wypowiedzi, np. w poezji i języku liturgicznym.

Archaizmy dzielimy według epok ich normalnego użytkowania, a także ze względu na funkcję:

1. fonetyczne - wyraz współczesny różni się od archaizmu tylko jedną wymawianą głoską, np. sierce (serce), sumnienie
2. fleksyjne - wyrazy inaczej niż współcześnie się odmieniające, zazwyczaj wyłącznie czasowniki; w wyrazach, takich jak: zyszczy, spuści, końcówki "y","i" oznaczają tryb rozkazujący (zjednaj, ześlij)
3. słowotwórcze - wyrazy utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np. ogrodny
4. leksykalne ? wyrazy, które były powszechnie używane dawniej, np. kajet, kaleta
5. znaczeniowe (semantyczne) - wyrazy występują współcześnie, ale zmieniło się ich znaczenie, np. błędny rycerz (bujający w obłokach)
6. frazeologiczne - związki frazeologiczne, które powstały dawniej. Rozumiemy ich znaczenie ale często nie wiemy, co jest ich źródłem powstania.
7. składniowe - archaizm składający się z min. 2 wyrazów, których zestawienie jest inne niż współcześnie, najczęściej wzorowane na łacinie ? np. pasterz owce do wsi przepędził - orzeczenie znajduje się na końcu zdania - taki szyk wyrazów jest charakterystyczny dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą także niektóre spójniki i przyimki, np. azali, aliści, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe, np. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni.

Przykłady archaizmów:

* waćpan - dawny zwrot grzecznościowy (skrót od "waszmość pan")
* powała - sufit, pułap
* mospan - dawny zwrot grzecznościowy (odpowiada dzisiejszemu "pan")
* powiastka - opowiastka
* inszy - inni
* gniaździe - gnieździe
* mię - mnie
* obyczajmi - obyczajami
* żem poszedł - poszedłem
* azali - podobno, może lub (drugie znaczenie) czy, np. "Azali ona poszła dobrą drogą?"
* ino - tylko
* gwoli - przyimek tworzący z rzeczownikami wyrażenia oznaczające: "ze względu na coś", "z powodu czegoś", "względem czegoś" (np.: Zjechali się do Warszawy gwoli zawarcia przymierza. Dodać coś gwoli ścisłości.)


Źródła:

* Halina Kurkowska, Stanisław Skorupka, Stylistyka polska: zarys PWN Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001, s. 66-71.
* polszczyzna.pwn.pl