Kataleksa

[Jan Stanisław Kiczor]

Pojęcie kataleksy
jest ściśle związane z systemami wierszowymi, w których istotnym elementem budowy wersu lub półwersu jest położenie ostatniego akcentu. Dotyczy to przede wszystkim wierszy sylabotonicznych, czyli wierszy posługujących się stałą liczbą sylab i stałym rozkładem akcentów w tych sylabach, a więc między innymi tych, które operują jambami, trochejami, daktylami itp. Jednak występuje także w systemach sylabicznych, gdy końcówka wersu jest zaznaczana nie tylko pauzą intonacyjną, ale także położeniem akcentu.

Kataleksa to po prostu brak jednej mniej istotnej rytmicznie sylaby, występujący na końcu wersu, czyli w klauzuli, bądź przed średniówką. W wierszu antycznym mniej istotnymi rytmicznie sylabami były sylaby krótkie, w polskim wierszu sylabicznym lub sylabotonicznym rolę tę gra sylaba nieakcentowana.

Tok trocheiczny jak wiadomo wygląda tak (poniżej heksametr trocheiczny):

?? ? /?? ? /?? ? /?? ? /?? ? /?? ?

(DUMta/DUMta/DUMta/DUMta/DUMta/DUMta)

Powyższy heksametr z kataleksą wyglądałby tak:

?? ? /?? ? /?? ? /?? ? /?? ? /??

(DUMta/DUMta/DUMta/DUMta/DUMta/DUM)

Dlaczego kataleksa działa?

Kataleksa występuje w tych miejscach wersu, które są związane z dłuższym odstępem - klauzuli i średniówce. W wypadku prozodii antycznej długość sylaby krótkiej jest tak mała w porównaniu z długością tego odstępu, iż łatwo rozpływa się w nim (można uznać, że odstęp ten jest długości długiej sylaby, więc dodanie do tego odcinka czasu trwania jednej krótkiej sylaby nie zmienia odbioru długości tej przerwy). Podobne zjawisko zachodzi w wypadku prozodii polskiej, która oparta jest na akcentach dynamicznych. Tutaj jednak nie ma już znaczenia czas trwania, a fakt wystąpienia wyraźnego elementu brzmieniowego, jakim jest akcentowana sylaba. To, jak zorganizowane są okolice tej sylaby, ma znaczenie drugorzędne i mniejszą rolę gra to, czy zostaną one zagospodarowane ciszą, jedną sylabą czy nawet dwiema.

Przykład:

Typowa sytuacja, gdy zachodzi zjawisko kataleksy, ma miejsce w wierszu sylabicznym, w którym niektóre wersy kończą się rymem męskim:

[Po tymianach dzwonią pszczółki]]


Po tymianach dzwonią pszczółki,
Konik dźwięczy w gęstwie traw,
Szybkie snują się jaskółki,
Skrzydłem śpiący moszcząc staw.

Nad zwierciadłem jego jasnym
Zbratan z trzciną liczny kwiat
Okiem w wodę patrzy krasnym,
W niej swych blask ogląda szat.

Śpią wietrzyki, w sennej ciszy
Żadnej trawki nie drży skroń;
Z rozkwitniętych piersi dyszy
Kwiatów miłość, wiosny woń.

Wielka łza w mym oku stoi,
Smutek mą posępił twarz;
Kiedyż Boże, duszy mojej,
Takiej ciszy chwilę dasz!

Karol Brzozowski, [Po tymianach dzwonią pszczółki]

Można ten wiersz sklasyfikować jako katalektyczny czwórstopowiec trocheiczny, gdyż w każdym wersie utrzymuje się tok trocheiczny, ale w wersach parzystych ostatnia stopa nie jest pełna i zawiera wyłącznie sylabę akcentowaną.

Ciekawą cechą takiego wiersza jest to, iż wersy katalektyczne silniej skupiają na sobie uwagę. Dzieje się tak, ponieważ z jednej strony wyrazy jednosylabowe - prawdopodobnie dzięki temu, iż w języku polskim nie ma ich zbyt wiele w porównaniu z innymi językami - mają w naszym systemie mowy bardzo mocne brzmienie. Z drugiej strony wspomniany w części teoretycznej naddatek ciszy, uzupełniający jednostkę wierszową o charakterze katalektycznym do pełnego wymiaru, daje umysłowi odrobinę więcej czasu na przetrawienie wyrażeń.








wg: Poe Wiki