Metafora

Słowo o literaturze

 Moderator: Tomasz Kowalczyk

ODPOWIEDZ
Awatar użytkownika
Jan Stanisław Kiczor
Administrator
Posty: 15130
Rejestracja: wt 27 sty, 2009
Lokalizacja: Warszawa
Kontakt:

Post autor: Jan Stanisław Kiczor »

Metafora (gr. ????????), inaczej przenośnia

? językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów, np. "od ust sobie odejmę" lub "podzielę się z wami wiadomością".

"Metafory i analogie, poprzez zestawienie razem różnych kontekstów, prowadzą do powstawania nowych sposobów patrzenia. Prawie wszystko to, co wiemy, łącznie z poważną nauką, opiera się na metaforze. I dlatego nasza wiedza nie jest absolutna" ? profesor Joseph Weizenbaum[1].

Ponieważ metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi, dzieli się je na metafory poetyckie i metafory potoczne, zwane też językowymi. Różni je stopień konwencjonalności: metafory potoczne są wielokrotnie powtarzanymi zestawieniami słownymi, których znaczenie jest powszechnie rozumiane przez użytkowników języka. Natomiast metafory poetyckie powstają na skutek indywidualnych zabiegów twórczych, mają za cel zaskakiwać albo zachwycać odbiorcę. Jednakże granice między metaforami językowymi a poetyckimi są płynne: wszakże te pierwsze pojawiają się również w indywidualnych powiedzeniach, dowcipach. Z kolei metafory występujące w poezji mogą mieć charakter skonwencjonalizowany, banalny i być tym samym pozbawione pierwiastka twórczego. Używane powszechnie w mowie potocznej metafory poetyckie z czasem zasilają zasób związków frazeologicznych danego języka.

Pojęciem dopełniającym jest metonimia. Dualizm metafora-metonimia po raz pierwszy został zaproponowany przez neuropsychologa Romana Jakobsona w 1957 roku, a w tak ogólnym znaczeniu spopularyzowany przez antropologa Claude'a Lévi-Straussa. Zdaniem socjologa Garetha Morgana postrzeganie świata społecznego odbywa się właśnie przede wszystkim przy użyciu metafor, a także sensemakingu.


Metafora w ujęciu kognitywnym:

W roku 1980 George Lakoff wraz z Markiem Johnsonem opublikowali pierwsze wydanie swojej książki Metafory w naszym życiu, w którym ustanawiają metaforę w centrum międzyludzkiej komunikacji, odrzucając tym samym generatywistyczne teorie Noama Chomskiego oraz językoznawczy strukturalizm, które marginalizowały wyrażenia metaforyczne.

Domeny pojęciowe:

W 1987 roku Lakoff wprowadza pojęcie "domen pojęciowych": metafory pojęciowe powstają jako skutek systematycznego powiązania dwóch różnych domen pojęciowych, z których jedna (X) funkcjonuje jako domena docelowa, zaś druga jako domena źródłowa (Y) metaforycznego rzutowania. W ten sposób X rozumiana jest jako Y, co czyni domenę pojęciową dostępną poznawczo, poprzez odwołanie się do innego obszaru doświadczenia. Właściwa projekcja metaforyczna zachodzi więc na płaszczyźnie pojęciowej pomiędzy dwiema domenami pojęciowymi i znajduje swój wyraz w języku w różnych konwencjonalnych zwrotach. Przy czym naczelna teza tej teorii głosi, że abstrakcyjne domeny docelowe (X) są z reguły łączone z konkretniejszymi i poznawalnymi zmysłowo domenami źródłowymi (Y): "Metafory wyłaniają się z naszych jasno określonych i konkretnych doświadczeń, pozwalając nam tworzyć pojęcia tak abstrakcyjne i złożone jak argumentowanie"[2]. Jest to reguła, która nie wyklucza wyjątków, traktowana jest przez swoich twórców jako pewna tendencja lub preferencja do pojmowania pojęć mniej konkretnych za pomocą pojęć bardziej konkretnych. Jedną z cech teorii kognitywnej, w odróżnieniu od innych teorii metafory, jest nieodwracalna relacja elementów X i Y; uważa się zatem, że projekcja metaforyczna ma tylko jeden kierunek. Jedna z uczennic Lakoffa, Eve Sweetser, pisze o tym tak: "Rzutowania są jednokierunkowe: doświadczenie fizyczne jest źródłem słownictwa dla opisu naszych stanów psychologicznych, ale nie na odwrót[3]. Ta tzw. "teza o jednokierunkowości", ogłoszona w 1980 roku, została porzucona w ujęciu metafory kognitywnej w teorii amalgamacji pojęciowej (conceptual blending), gdzie obok typowych przypadków jednokierunkowego rzutowania (nazywanych "single-scope blends"[4]) omawia się wiele innych, w których kierunkowość ta jest wyraźnie mniej zarysowana bądź nieobecna (n.p. "double-scope blends"[5]).

Metodologia kognitywnej teorii metafory polega na "rekonstrukcji" metafor pojęciowych z dostępnego materiału językowego. Oto przykład metafory pojęciowej CZAS TO PIENIĄDZ:

CZAS TO PIENIĄDZ

* Tracisz mój czas.
* To urządzenie zaoszczędzi ci wiele godzin.
* Ta przebita opona kosztowała mnie godzinę.
* Zainwestowałem w nią dużo czasu.
* Nie mam czasu do stracenia.
* Zaczyna brakować ci czasu.
* Musisz oszczędzać czas.
* Odłóż trochę czasu na grę w pingponga[6].

Funkcja metafor

Zgodnie z duchem kognitywizmu to metaforom przypadają funkcje ułatwiające poznanie (kognicję). Do obszaru myślenia abstrakcyjnego należą przy tym nie tylko teoretyczne konstrukty naukowe oraz metafizyczne idee, ale również codzienne pojęcia, takie jak miłość lub wspomniany czas. Inny, funkcjonalny aspekt metafory kryje się w jej potencjale kreatywnym, co oznacza, że ? na przykładzie metafory pojęciowej czas to pieniądz ? oferuje bogate i różnorodne możliwości konceptualizacji abstrakcyjnej domeny docelowej, jaką w tym przypadku jest pieniądz. Od użytkownika języka zależy, które z możliwości zostaną wykorzystane, a więc jakich językowych realizacji doczeka się sama metafora; użytkownik ma tym samym do wyboru konwencjonalne zwroty metaforyczne typu "przebita opona kosztowała mnie godzinę", ale też może tworzyć nieskończoną liczbę nowych metafor (z czego skwapliwie korzystają poeci).

Zastosowanie teorii:

Terminem wspólnym dla całego kognitywizmu jest metafora, traktowana jako zjawisko pojęciowe, które wyraża się przede wszystkim w sposobie myślenia i działania, a nie tylko w języku. Lakoff widzi sens metafory w rozumieniu i doświadczeniu jednej rzeczy w kategoriach innej, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że ludzki system pojęciowy jest w dużym stopniu systemem wzajemnie powiązanych analogii. Korzystając z osiągnięć psychologii, językoznawstwo kognitywne stworzyło aparat teoretyczny pozwalający na analizę języka jako sposobu wyrażania treści pojęciowych; pozwoliło spojrzeć z nieco innej perspektywy na trudne obszary językoznawstwa ? język wartości czy też metaforę poetycką i potoczną. Szerokie rozumienie metafory sprawia, że możemy mówić również o metaforycznym działaniu czy obrazie, i stosować metody językoznawstwa kognitywnego do badania warstwy językowej dzieła literackiego lub filmowego. Ma to ogromne znaczenie dla analizy literackiej i dla teorii przekładu, chociaż proponowane przez kognitywistów pojmowanie języka i komunikacji nie zaowocowało jeszcze na większą skalę w nauce o literaturze.




Przypisy:
1. ? Joseph Weizenbaum, Moglibyśmy mieć raj, Forum, 28 stycznia 2008.
2. ? Lakoff George, Johnson Mark Metafory w naszym życiu. tłumaczenie T. P. Krzeszowski. Warszawa 1988, s. 132
3. ? Jäkel Olaf, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu, tłumaczenie T. P. Krzeszowski. Warszawa 1988, s. 29.
4. ? Fauconnier, Giles i Turner, Mark. The Way We Think: Conceptual blending and the mind's hidden complexities, wyd. Basic Books, Nowy Jork 2002, s.126-131
5. ? Fauconnier, Giles i Turner, Mark. The Way We Think: Conceptual blending and the mind's hidden complexities, wyd. Basic Books, Nowy Jork 2002, s.131-135
6. ? Cyt za: Lakoff George, Johnson Mark, Metafory w naszym życiu. tłumaczenie T. P. Krzeszowski. Warszawa 1988, s. 30


Bibliografia:
* Jäkel Olaf, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu, tłumaczenie T. P. Krzeszowski. Warszawa 1988
* George Lakoff, Mark Johnson, Metafory w naszym życiu. Tłum. T. P. Krzeszowski. Warszawa 1988
Imperare sibi maximum imperium est

„Dobry wiersz zdarza się rzadziej / niż zdechły borsuk na drodze (…)” /Nils Hav/